پیادهسازی مدیریت مشارکتی آب؛ براساس الگوی شورای هماهنگی حوضه آبریز
- شناسه خبر: 584
- تاریخ و زمان ارسال: ۳۰ آبان ۱۳۹۷ ساعت ۶:۴۰
- بازدید : 489 بازدید
- نویسنده: مدیر سایت
منابع آب بهعنوان یکی از عناصر کلیدی در توسعه اقتصادی و اجتماعی به شمار میآید و محدودیت منابع آب در ایران، به مسألهای مهم تبدیل شده و توسعه پایدار و محیطزیست کشور را تحت تأثیر خود قرار داده است. لذا بهنظر میرسد ساز و کارهای مدیریتی قبلی در منابع آب، پاسخگوی چالشهای جدید نیست. در این نوشتار، پیادهسازی مدیریت مشارکتی منابع آب در حوضههای آبریز کشور با ارائه الگویی برای تشکیل و یا فعالتر نمودن شورای هماهنگی مدیریت بههمپیوسته منابع آب حوضه آبریز، بهعنوان یکی از راهکارهای مدیریتی و غیرسازهای مدیریت منابع آب تبیین میشود.
در سالهای اخیر مدیریت منابع آبِ محدودِ ایران، با مشکلات و چالشهای زیادی مواجه شده است. برخی از این چالشها را میتوان کاهش بارندگی و یا تغییر الگوی بارشها در اغلب حوضههای آبریز، بالا رفتن دما و متعاقب آن افزایش تبخیر در ایران، توزیع ناهمگون مراکز جمعیتی و صنعتی و مصارف رو به رشد آنها، استفاده بیضابطه کشاورزی و آبزیپروری از منابع آب و تلاش گسترده برای توسعه مصارف کشاورزی بدون توجه به اصل اقتصادی مزیت نسبی فعالیتها، افزایش آلودگی منابع آب سطحی و زیرزمینی، برداشت لجامگسیخته از منابع آب سطحی و زیرزمینی و در نتیجه تخریب آبخوانها و خشکشدن اغلب چشمهها، قنوات، رودخانهها و تالابها و تبعات اجتماعی، زیستمحیطی و اقتصادی آنها برشمرد [۲و۱]. اجرای برخی از طرحهای منابع آبی، کشاورزی و صنعتی بدون رعایت مبانی توسعه پایدار، رقابت نامتعارف برای کسب سهم آب بیشتر بین استانها و شهرستانها، کشمکشهای منطقهای و محلی و افزایش اعتراضها و ناآرامیها با موضوع آب، تمایل به جبران توسعهنیافتگی مناطق محروم فقط با اختصاص منابع آب بیشتر به آنها (و آن هم اغلب برای بخش کشاورزی که معمولاً بخش سنتی و کم بازده اقتصاد ميباشد)، وابستگی بخش قابل توجهی از اقتصاد، اشتغال و تولید در ایران به کشاورزی آبی، استانی شدن مدیریت منابع آب و اِعمال مدیریت مستقل بر منابع آب زیرزمینی بهصورت تفکیکشده از منابع آب سطحی و تمرکز اکثر واحدهای شهرستانی مدیریت منابع آب بر مسایل آبهای زیرزمینی و کمتوجهی به منابع آب سطحی نیز از مسایل قابلتوجه در مدیریت منابع آب کشور هستند.
همچنین چالشهای مهم دیگری ازجمله، عدم وجود سند جامع آمایش سرزمین در مقیاس ملی و بر پایه الزامات محدودیت آب در حوضههای آبریز مختلف، افزایش جمعیت و نیاز روزافزون آنها به اشتغال و غذا، عدم امکان تأمین آب دایمی برای کشاورزی برخی مناطق، ازدیاد جمعيت شهرنشيني و پيچيدهتر شدن تامين آب شرب كلان شهرها، تشديد رقابت بين بخشهای مختلف شرب، محیطزیست، صنعت و كشاورزي برای تخصیص منابع آب بیشتر، وخامت و یا از بین رفتن محيط زيست طبيعي اغلب رودخانهها و تالابها، بر هم خوردن تعادل منابع و مصارف آب حوضههای آبریز، تداوم بارگذاریهای جدید کشاورزی، صنعتی، جمعیتی و غیره بر منابع آب حوضههای آبریز بحرانی را میتوان به فهرست فوق افزود [۳و۲]. این چالشهای در حال گسترش، نتیجه فقط اقدامات و فعالیتهای وزارت نیرو نیستند، بلکه در طول حدود ۷۰ سال تجربه طرحهای توسعه و مدیریت منابع آب کشور، مجموعه مدیریت کلان و سیاستهای توسعهای بهصورت زنجیرهای در همتنیده از سیاستگذاریها و مدیریت اجرایی در تولید این مشکلات تأثیر داشتهاند. لذا برای تعدیل و حل این چالشها، در قالب تعامل و همکاری ملی و با پیادهسازی مدیریت مشارکتی منابع آب در حوضههای آبریز، بایستی قوای سهگانه حاکمیتی و تمامی دستگاههای اجرایی و نهادها و عموم مردم، همفکری و همکاری نمایند. در این زمینه نقش سیاستگذاران، مجریان و سازمانهای مردمنهاد محیطزیست، منابع آب، کشاورزی، انرژی، گردشگری، صنعت و توسعه پایدار بسیار با اهمیت است . برای پیادهسازی مدیریت مشارکتی منابع آب در حوضههای آبریز ایران، ایدهها و الگوی مختلفی را میتوان پیشنهاد داد. در اولین گام، تشکیل و یا فعالتر نمودن الگوی شورای هماهنگی مدیریت بههم پیوسته منابع آب حوضههای آبریز ضروری به نظر میرسد. مدیریت بههم پیوسته منابع آب در حوضههای آبریز، در بَردارندهی نگاه يكپارچه به كليه مصرفكنندگان آب (اعم از شرب، محيطزيست، صنعت، كشاورزي و سایر مصارف)، ایجاد توازن بين منابع و مصارف آب، برقراري عدالت در تخصیص و برداشت آب در بالادست و پاییندست حوضه آبریز و توجه به اولويتهاي اجتماعي، سياسي، اقتصادي و زيست محيطي عرضه و تقاضاي توأمان آب ميباشد. در این نوشتار اهداف و الزامات تشکیل شورای هماهنگی مدیریت بههم پیوسته منابع آب حوضه آبریز و فعالیتها و ساختار آن ارائه میشود.
اهداف و الزامات شورای هماهنگی مدیریت بههم پیوسته منابع آب حوضه آبریز
برای جلوگیری از تعمیق و گسترش چالشهای مدیریت منابع آب ایران و تعدیل و رفع آنها بهنظر میرسد در زمینه دانش، مهارت فنی، نیروی انسانی و حتی تا حدودی منابع مالی (در مقایسه با کشورهای فقیر)، کمبود قابلتوجهی در کشور نیست. متخصصان زیادی هستند که میتوانند راهحلهای فنی و علمی مختلفی برای چالشهای مدیریت منابع آب ارایه دهند. اما موانعی وجود دارند که باعث میشوند اساساً درک کامل و مشترکی از چالشهای منابع آب در عرصههای سیاستگذاری، اجرایی و نظارتی و نیز در فضای عمومی کشور ایجاد نگردد و سطح بسیار پایین و شکنندهای از تعامل و همکاری برای مدیریت منابع آب حوضههای آبریز به وجود آید. برای خروج را شرایط فعلی و ارتقای همکاری ملی و منطقهای در کاهش مسایل و مشکلات مدیریت منابع آب، نیاز به راهکارهایی متفاوت از رویکردهای فنی و فیزیکی است. راهکارهایی که بتواند بستری مناسب برای شناسایی و پیادهسازی راهحلهای بینبخشی و البته واقعگرایانه علمی، فنی و اجرایی ایجاد نماید و پایداری توسعه را کمی ارتقا دهد.
یکی از این راهکارها کاهش تضاد منافع ذینفعان بالادست و پاییندست حوضههای آبریز، پیرامون منابع آب مشترک است. ایجاد فضای گفتگو، شفافیت و همکاری جمعی میتواند بستری برای حل مشکلات منابع آب ایجاد نماید. به دلیل ویژگیهای متنوع، تهیه شیوه و برنامه اقدام مستقل برای هر حوضه آبریز مورد تأکید است. اما راهکار مدیریتی و غیرسازهای فوق بهعنوان یک رویکرد کلی، تقریباً برای همه حوضههای آبریز، شمولیت دارد. به دلیل اینکه وزارت نیرو در بهوجود آمدن چالشها و مشکلات منابع آب، به تنهایی مقصر نبوده است و چنانچه قبلاً تبیین شد، مجموعه و زنجیرهای از سیاستها و نهادها در این زمینه در حدود یک قرن گذشته، ایفای نقش کردهاند، لذا نیاز است وزارت نیرو بهسهم خود، برای شکلگیری چنین فضای تعامل، همکاری و مشارکت، پیشقدم شود.
برای شروع فرآیند همکاری و مشارکت در مدیریت منابع آب حوضههای آبریز، تشکیل و فعال شدن نهادی بینبخشی و بیندستگاهی و البته با مشارکت جدی و موثر ذینفعان اصلی حوضه آبریز (نظیر نمایندگان صنف کشاورزان)، لازم و ضروری به نظر میرسد. الگوی شورای هماهنگی مدیریت بههمپیوسته منابع آب حوضه آبریز میتواند اولین مرحله از نهاد بینبخشی باشد. پیادهسازی این الگو، روشی سازنده و مبتنی بر همکاری و مشارکت جمعی در سیاستگذاری، برنامهریزی و فعالیتهای مربوط به منابع آب، کشاورزی، محیطزیست، توسعه مراکز جمعیتی، انرژی، گردشگری و صنعت است که طرفِ تعامل و گفتگویش نیز فقط وزارت نیرو نیست، بلکه تمام دستگاههای اجرایی و نهادهای حاکمیتی و نمایندگان دنفعان اصلی هستند. براساس این همکاری و مدیریت مشارکتی منابع آب در حوضههای آبریز و بسترسازی مناسب برای افزایش سرمایه اجتماعی آب و ارتقای سطح همفکری و همکاری جمعی، چالشهای مدیریت منابع آب میتواند یکی پس از دیگری تعدیل و یا حتی حل شوند.
مديريت بههمپيوسته منابع آب در حوضههاي آبريز فرآيندي است كه از طريق ارتقاي هماهنگيهاي لازم بين دستاندركاران و ذينفعان براي توسعه و مديريت منابع آب، زمين و ساير نهادهها، با هدف به حداکثر رساندن رفاه اقتصادی و اجتماعی به شیوهای عادلانه و بدون به خطر انداختن پایداری اکوسیستمهای حیاتی، پيادهسازي میشود. حوضه آبريز پايدار حوضهاي با منابع و مصارف آب متعادل، فاقد برداشت غير مجاز آب، دارای محيط زيست سالم و برخوردار از منابع كافي آب، تامين کننده حقوق حقابهبران، عدم وجود مناقشه جدی بين ذينفعان بخشهای مختلف مصرف در استانهای مختلف، رضايتمندي نسبي ذینفعان و مشاركت موثر آنها در مديريت آب و دارای رونق مطلوب كشاورزي، صنعت و خدمات است. استقرار مدیریت بههم پیوسته منابع آب در حوضههای آبریز، قبل از آنکه بر مبنای تغییر ساختار سازمانی باشد، برپایه تغییر رویکرد دستاندرکاران و ذینفعان است و پیادهسازی رویکرد فوق موجب کنترل دامنه و عمق چالشهای مدیریت منابع آب و در راستای توسعه پایدار خواهد بود. همکاریهای دستاندرکاران و ذینفعان حوضه آبریز در قالب شورای هماهنگی مدیریت بههم پیوسته منابع آب حوضه آبریز میتواند این رویکرد را عینیت بیشتری ببخشد.
فعالیتها و ساختار شورای هماهنگی مدیریت بههم پیوسته منابع آب حوضه آبریز
در چارچوب مشارکت جمعی و تعامل و همکاریهای مشترک در قالب شکلگیری و فعالیتهای شورایهماهنگی مدیریت بههم پیوسته منابع آب حوضه آبریز، هر برنامه توسعهاي اعم از كشاورزي، صنعتي، شرب و گردشگري بایستی در قالب ملاحظات و مقرراتي باشد كه در فرآیند مدیریت بههم پیوسته منابع آب و با مشاركت كليه ذينفعان و دستاندركاران حوضه آبریز، سياستگذاري شده باشد و پس از آن، توسط نهادها و دستگاههای ذیربط اجرایی گردد. همچنین لازم است خط و مشي مشخصي در برداشت و مصرف آب در مواقع خشكسالي و كمبود آب در حوضههای آبریز و محدودههای مطالعاتی، برنامهريزي شده و به مورد اجرا گذاشته شود. رویکرد مدیریت بههم پیوسته منابع آب در حوضههای آبریز مبتنی بر مشارکت، تعامل و همکاری جمعی کلیه ذينفعان و دستاندركاران منابع آب حوضه آبریز است. مدیریت مشارکتی منابع آب به معنی تقسیم قدرت تصمیمگیری بین دستاندرکاران و ذینفعان مدیریت منابع آب، سهيمشدن در مسئوليتها و داشتن اختيارات لازم و نیز تسهیم هزینهها و منافع میباشد و مبتنی بر رویکرد پایین به بالا است [۵]. با توسعه و گسترش تصميمگيري و برنامهريزي یکپارچه و مشارکتی برای مدیریت، بهرهبرداري و حفاظت از منابع آب در حوضههای آبریز مشترک بین استانها و شهرستانها و کاهش عادلانه و منطقی تعارضها و منازعات، پیرامون منابع آب محدود در ایران، مشارکت ذينفعان و دستاندركاران در فرآيندهاي تصميمگيري، برنامهريزي، بهرهبرداري و حفاظت از منابع آب مشترك با تأكيد بر اصل توسعه پايدار و همدلي و همکاری آنها، میتوان در میسر توسعه پایدار مناطق مختلف کشور عزیزمان، گام برداشت. این ایده میتواند به افزایش تعامل، همدلي و وفاق براي كاهش چالشهای اجتماعي و زیستمحیطی و رفع اختلافات ناشي از كمبود منابع آب در حوضه آبریز منجر شود.
بر پایه الگوی «شورای هماهنگی مدیریت به همپيوسته منابع آب حوضه آبریز زایندهرود» که با مصوبه دهمین جلسه شورایعالی آب (مورخ ۰۳/۱۰/۱۳۹۲)، تشکیل شده و تاکنون فعالیت نموده است، وظایف و مأموریتهای زیر برای شورای هماهنگی مدیریت به همپيوسته منابع آب سایر حوضههای آبریز کشور قابل پیشنهاد است:
بررسي برنامه منابع و مصارف آب سالانه حوضه آبریز و تصويب برنامه منابع و مصارف آب حوضه در هر سال آبي (هماهنگ با تخصيص آب ابلاغي)؛بازنگري و تصويب اصلاحيه برنامه منابع و مصارف آب حوضه در هر سال آبي؛تعيين سهميه آب مصرفكنندگان هر استان، بر اساس منابع آب قابل استحصال در هر سال آبي و اعمال صرفهجويي لازم در مواقع كمآبي و خشكسالي؛توسعه مشاركت موثر ذینفعان و دستاندرکاران در مديريت حوضه آبریز (منابع آب، خاك، محيط زيست، حفظ كيفيت آب رودخانه و آبزيپروري)؛بررسي و شفافسازي كليه اطلاعات حوضه آبریز (نظير برداشت آب، سطوح اراضي كشاورزي، وضعيت منابع و مصارف آب و منابع آلوده كننده آب و خاك)؛تصویب برنامههای آگاهسازي و فرهنگسازي براي مصرف بهينه آب در حوضه آبریز؛ارائه برنامه و سیاستگذاری برای جلوگيري از برداشتهاي غيرمجاز آب و اضافه برداشت آب در حوضه آبریز؛ساماندهي مديريت و بهرهبرداري يكپارچه منابع آب حوضه آبریز؛سیاستگذاری لازم برای مديريت يكپارچه پسابها و زهآبهای حوضه آبریز؛تهيه و تدوين خط مشي، برنامهها و راهکارهاي لازم جهت حل مناقشات مرتبط با منابع آب در حوضه آبریز؛پیگیری لازم برای تعيين و پرداخت خسارت عدم كشت کشاورزان حوضه آبریز در مواقع خشکسالی شدید (درصورت اعمالِ سیاست برای تأمینِ آب به میزانِ بیش از حقابه مصارف شرب و صنعت)؛سياستگذاري براي خسارت عدم كشت كشاورزان حوضه آبریز (در صورت لزوم)؛پیگیری در تسریع اجرای طرحهای بهينهسازي شيوههاي مصرف آب در بخشهاي مختلف و بهبود بهرهوري آب؛برنامهریزی و سیاستگذاری برای ساماندهي بستر و حريم رودخانههای حوضه آبریز؛برنامهريزي براي كنترل و نظارت صحيح بر برداشتهاي آب از حوضه آبریز و ارزيابي برنامه منابع و مصارف آب حوضه آبریز؛تعيين محدوديتهاي منابع آب حوضه آبریز و اولويتهاي توسعه پايدار در منطقه و اعمال رويكرد مديريت بههمپيوسته منابع آب در حوضه؛برآورد اعتبارات مالي مورد نياز براي انجام طرحها و برنامههاي مرتبط با مديريت يكپارچه منابع آب حوضه آبریز (نظير برنامههاي فني و سازهاي، آموزشي، فرهنگي و اطلاعرساني)؛اطمينان از انجام پيشبينيهاي لازم توسط دستگاهها برای مسايل اجتماعي و زيستمحيطي طرحهاي مربوط؛پايش و حفاظت كيفي منابع آب و محيط زيست و جلوگيري از آلودگي منابع آب حوضه آبریز؛تصویب مقررات و دستورالعملهاي اجرايي براي ارتقاي مديريت كمي و كيفي منابع و مصارف آب حوضه؛برنامهريزي براي تحقق مصوبات شورايعالي آب در حوضه آبریز و اجرایی نمودن آن؛حل اختلافات و رفع مناقشات محلي و بيناستاني و افزايش همدلي و وفاق براي مديريت منابع آب حوضه آبریز؛تشكيل كميتههاي فني و كارشناسي براي مديريت حوضهآبريز با مشاركت ذينفعان و متخصصان ذیربط؛سایر موارد، حسب نیاز و شرایط مدیریت منابع آب حوضه آبریز؛
اعضای اصلی شورای هماهنگی مدیریت به همپيوسته منابع آب حوضه آبریز به شرح زیر قابل پیشنهاد است. البته متناسب با شرایط و مسایل هر حوضه آبریز، این اعضا قابل افزایش یا کاهش میباشند. اعضا شامل وزير نيرو (رييس شورا)، استانداران حوضه آبریز، نمایندگان صنف کشاورزان هر یک از استانهای حوضه آبریز، نماینده شبکه کشوری تشکلهای مردمنهاد زیستمحیطی، معاونان وزیر جهادکشاورزی (بهعنوان نماينده تامالاختيار وزير)، معاون وزير صنعت، معدن و تجارت (بهعنوان نماينده تامالاختيار وزير)، معاون وزير کشور (بهعنوان نماينده تامالاختيار وزير)، معاون رييس سازمان حفاظت محيط زيست (بهعنوان نماينده تامالاختيار رییس سازمان) و مدير حوضه آبریز(دبير شورا) پیشنهاد میشود. در مواقع ضروري، شورا ميتواند از ساير مسئولان و کارشناسان تشکلها، نهادها و دستگاههای ذیربط در جلسات شورا دعوت نمايد.
